Cd. Australia

WARUNKI NATURALNE

Australia jest piątym co do wielkości krajem na świecie, a zarazem najmniejszym, najsuchszym oraz najbardziej równinnym ze wszystkich kontynentów. Na uwagę zasługuje fakt, że obszar pustynny zajmuje powierzchnię większą niż na jakimkolwiek innym kontynencie. Dwie trzecie powierzchni leży w klimacie suchym lub półsuchym. Linia brzegowa Australii jest stosunkowo krótka i mało urozmaicona - wzdłuż całego wybrzeża o długości 19 tys. km, można napotkać jedynie dwie duże zatoki: Zatokę Karpentaria i Wielką Zatokę Australijską. Rzeźba terenu jest dość jednostajna. Nie ma tu wielkich rzek, a góry są niskie. Najwyższy szczyt Australii, Góra Kościuszki, a Alpach Australijskich, na granicy pomiędzy Nową Południową Walią a Wiktorią, wznosi się na wysokość 2228 metrów. W Australii wyróżnić można trzy główne krainy: Tarczę Zachodnioaustralijską, Góry Wododziałowe i Wielki Basen Artezyjski. Tarcza, będąca płaskowyżem, pokrywa się z terytorium Zachodniej Australii i zbudowana jest głównie ze skał prekambryjskich, które mają od 570 milonów do 3 miliardów lat. Skały te można podziwiać przede wszystkim na terenie Ziemi Arnhema i Kimberley na północnym zachodzie. Na wschodzie góry rozciągaja się na szerokość 500 kilometrów tworząc łańcuch Gór Wododziałowych. Najwyższe szczyty wznosza się tu do 1500 m. New England Range i Góry Błękitne osiągają wysokość od 900 do 1500 metrów. Pomiędzy Tarczą Zachodnią a Górami Wododziałowymi leżą trzy baseny - Basen Karpentaria, Basen Eyre oraz Basen Murray. Noszą one wspólną nazwę Wielkiego Basenu Artezyjskiego, który jest położony około 300 m n.p.m. Na północy, większa część rzek Basenu Karpentaria spływa do Zatoki Karpentaria. Basen Eyre obejmuje Jezioro Eyre, leżące 15 metrów poniżej poziomu morza. Jest ono najniższym punktem Australii. Obszary te oddzielone są od siebie Pustynią Simpsona. Wzdłuż wybrzeża Queensland ciągnie się największa na świecie rafa, Wielka Rafa Koralowa, długości 2 tysięcy kilometrów, która jest wyraźnie widoczna nawet z kosmosu.

KLIMAT

Przeważająca część Australii ma klimat zwrotnikowy kontynentynentalny suchy lub wybitnie (skrajnie) suchy, na wschodzie (poza barierą gór) wilgotny dzięki częstym napływom morskich mas powietrza. Północna część leży w strefie klimatów równikowych (klimat podrównikowy suchy, przechodzi w wilgotny na wschodzie, natomiast na krańcach Terytorium Północnego i w północnej części Półwyspu Jork występuje odmiana monsunowa). Krańce południowo-zachodnie i południowo-wschodnie kontynentu oraz Tasmania mają klimat podzwrotnikowy morski typu śródziemnomorskiego. 80% powierzchni otrzymuje średnio mniej niż 600 mm opadów rocznie, 50% - mniej niż 300 mm. Najniższe opady: ok. 100 mm występują w rejonie Jeziora Eyre, 50 mm notuje się na nizinie Nullarbor. Na wschodnim wybrzeżu Australii i na Tasmanii średnie roczne opady wynoszą 1000-2000 mm i więcej. Stosunkowo wysokie opady osiągające wartość ponad 1000 mm na północnym wybrzeżu i na półwyspie Jork są ograniczone do jednej pory deszczowej występującej pomiędzy grudniem a marcem. Średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu, którym jest lipiec wynosi 20 25°C, tylko w południowo-wschodniej części Australii i na Tasmanii spada poniżej 10°C (w górach poniżej 5°C). W północno-zachodniej części Australii średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu - styczniu - dochodzi do 34°C, a maksima absolutne przekraczają 50°C. Roczne wahania temperatur są stosunkowo niewielkie (do 15°C we wnętrzu Australii). W północno-zachodniej części Australii występują burze (do 100 dni w roku). Na pustyniach często powstają burze pyłowe. Do połnocnych wybrzeży docierają średnio 2-4 razy w roku cyklony tropikalne zwane willy-willy.

Informacje ogólne

Australia, najmniejszy kontynent (o powierzchni 7,7 mln km2), położony w całości na półkuli południowej, który wraz z czterema archipelagami: Nową Zelandią, Melanezją, Mikronezją i Polinezją, rozsianymi na wielkich przestrzeniach Oceanu Spokojnego, tworzy odrębną część świata nazywaną Australią i Oceanią. Australia nie posiada połączenia lądowego z żadnym innym kontynentem. Północne, zachodnie i południowe brzegi kontynentu oblewają wody Oceanu Indyjskiego, wschodnie - Oceanu Spokojnego.

Systemy ustrojowe państw Australii i Oceanii

Rozciągłość południkowa Australii wynosi 3200 km, równoleżnikowa - 4100 km. Najdalej na północ (10°43’S) sięga przylądek Jork na półwyspie o tej samej nazwie w stanie Queensland, na południe (39°08’S) Przylądek Wilsona w Wiktorii, najdalej na zachód (113°09’E) przylądek Steep Point w Australii Zachodniej, na wsch. (153°42’E) Przylądek Byrona w Nowej Południowej Walii. 4 w roku cyklony tropikalne zwane willy-willy.

Ludność

Australię zamieszkuje ponad 18 mln osób (1995), co stanowi tylko ok. 0,3% ludności świata. Przyrost naturalny 8‰. Średnia gęstość zaludnienia Australii jest bardzo niska i wynosi ok. 2 osoby/km2, najgęściej zaludnionymi obszarami są wybrzeża - przede wszystkim wschodnie i południowo-wschodnie, a także południowo-zachodnie Wielkie obszary centralnej Australi - poza nielicznymi osadami i farmami - są nie zamieszkane. Australia cechuje się wysokim stopniem urbanizacji, ludność miejska stanowi ponad 71%. Największymi miastami są: Sydney (3,7 mln), Melbourne (3,2 mln), Brisbane (1,3 mln), Perth (1,2 mln) i Adelaide (1,1 mln). Cały obszar Australii wraz z Tasmanią tworzy państwo federacyjne - Australię.

Ukształtowanie poziome

Kontynent australijski cechuje się znacznym stopniem zwartości - średnia odległość od morza wynosi tu 336 km, maksymalna - powyżej 900 km. Linia brzegowa, o łącznej (wraz z wyspą Tasmanią) długości 19 700 km, jest słabo rozwinięta. Większe półwyspy - Ziemia Arnhema (ok. 243 tys. km2) i Jork (235 tys. km2) znajdują się na północy, pomiędzy nie wcina się zatoka Karpentaria o pow. 328 km2. Druga większa zatoka - Wielka Zatoka Australijska, znajdująca się na południu, jest szeroka i niezbyt głęboko wcięta. Na południowym wschodzie leży jedyna większa wyspa - Tasmania (ponad 63 tys. km2). Łącznie wyspy (bez wysp Oceanii) zajmują tylko 1,1% powierzchni Australii.

Budowa geologiczna

Zachodnia część Australii zajmuje prekambryjska platforma krystaliczna, ograniczona od zachodu systemem uskoków. Na wschodzie podłoże prekambryjskie zapada się i pokrywają go grube warstwy skał młodszych, tworzące niecki środkowoaustralijskie, znane z występowania wód artezyjskich. Na południu, na pograniczu platformy i niecek, występuje kaledoński, odmłodzony później orogen Gór Flindersa. Wschodnia część kontynentu zajmuje kaledońsko-hercyński, ostatecznie wypiętrzony blokowo w orogenezie alpejskiej górotwór Wielkich Gór Wododziałowych.

Rzeźba

Australia jest najniższym z kontynentów. Jej średnia wysokość bezwzględna wynosi 292,5 m n.p.m., blisko 87% obszaru kontynentu leży poniżej 500 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem Australii jest Góra Kościuszki (2228 m n.p.m), położona w Alpach Australijskich (Wielkie Góry Wododziałowe). Najniższy punkt (depresja jeziora Eyre w środkowej części kontynentu) znajduje się na wysokości 12 m p.p.m. Obszary nizinne (Niziny Wewnętrzne) ciągną się w poprzek kontynentu szerokim pasem od zatoki Karpentaria na pólnocy po wybrzeże południowe, w jego pobliżu wznoszą się Góry Flindersa o silnie uwarunkowanej tektoniką rzeźbie średniogórskiej.Na zachód od Nizin Wewnętrznych leży rozległa Wyżyna Zachodnioaustralijska. Przeważają tu obszary równinne, często o rzeźbie pustynnej. Ponad powierzchnią zrównania wznoszą się ostańcowe pasma górskie i pojedyncze wzniesienia (inselbergi), dochodzące w Górach MacDonnella do 1525 m n.p.m. (Mt Liebig). Zajmujące wschodnią część Australii Wielkie Góry Wododziałowe cechują się w większości rzeźbą wyżynną. Występuje szereg płaskowyży oddzielonych od siebie uwarunkowanymi tektonicznie, poprzecznymi obniżeniami.Wiele obszarów, m.in. wyżyna Atherton na północy, cechuje się rzeźbą wulkaniczną. Na południu, w obrębie najwyższego pasma Alp Australijskich, a także na Tasmanii występują formy i osady polodowcowe. W środkowej części kontynentu, w obrębie Wyżyny Zachodnioaustralijskiej, a także Nizin Wewnętrznych, znajdują się liczne obszary pustynne i półpustynne, m.in.: Wielka Pustynia Wiktorii, Pustynia Simpsona, Pustynia Gibsona, Wielka Pustynia Piaszczysta, Tanami. Na ich obszarze występują różne typy pustyń: piaszczyste, kamieniste, żwirowe, a także pustynie górskie.

Klimat

Większość obszaru Australii leży w strefie gorącej, kształtowanej przez masy powietrza równikowego i zwrotnikowego. Występują cztery strefy klimatyczne: część północna cechuje się klimatem równikowym wilgotnym, przechodzącym na południu w klimat podrównikowy, z wyraźnie zaznaczoną porą suchą i wilgotną. Dalej na południe występuje strefa zwrotnikowa, przeważają tu obszary o klimacie suchym i skrajnie suchym (o rocznej sumie opadów poniżej 200 mm). Południowo-wschodnia część kontynentu i Tasmania leżą w strefie klimatu podzwrotnikowego. Wschodnie wybrzeże Australii, omywane wodami ciepłego prądu wschodnioaustralijskiego, cechuje się klimatem morskim.

Stosunki wodne

Australia uważana jest za najuboższy w wody powierzchniowe kontynent świata. Ponad 60% powierzchni stanowią obszary bezodpływowe, ok. 30 % obszaru Australii należy do zlewiska Oceanu Indyjskiego, niecałe 10% do zlewiska Oceanu Spokojnego. Większość australijskich rzek ma charakter okresowy lub epizodyczny. Rzeki stałe występują gł. w Wielkich Górach Wododziałowych i na północyn. kontynentu. Najdłuższymi rzekami są: Murray (2574 km), która ma również największe dorzecze (1160 km2, średni przepływ przy jej ujściu wynosi ok. 1900 m3/s), i jej dopływ Darling (2725 km). Jeziora australijskie mają w większości charakter okresowy, największym z nich jest Eyre (średnia powierzchnia ok. 9000 km2). Wiele obszarów, zwł. w obrębie Nizin Centralnych, cechuje się występowaniem bogatych zasobów wód artezyjskich.

Gleby

Większość obszaru Australii zajmują gleby pustynne, półpustynne i piaszczyste. We wschodniej części kontynentu występują gleby brunatne i płowe oraz ilaste wertisole, na południowym wschodzie zaś równikowe gleby ferrallitowe.